مهمان در فرهنگ اسلامي کرامتي ويژه دارد آيت‌الله جوادي آملي در کتاب نفيس «مفاتيح‌الحيات» در باب «ميهمان» آورده است که خداوند متعال در قرآن کريم از گرامي داشتن مهمان در سيره ابراهيم خليل چنين خبر مي‌دهد: آيا داستان مهمانان ابراهيم، آن فرشتگان ارجمند، به تو رسيده است؟ آن گاه که بر او وارد شدند و سلام گفتند. ابراهيم نيز به آنان سلام داد و پيش خود گفت: اينان مردمي ناآشنا و بيگانه‌اند. پس بي‌درنگ و پنهاني نزد خانواده‌اش رفت و طولي نکشيد که گوساله‌اي فربه و بريان شده آورد و آن را نزديکشان برد و گفت: چرا نمي‌خوريد؟
در آيه‌اي ديگر انصار را که در فقر و تنگدستي مهاجران را به مهماني پذيرفته بودند چنين مي‌ستايد:… آنان مهاجران را که به سوي آن‌ها آمدند دوست مي‌دارند و در دل خودشان هيچ نيازي به آنچه به فقرا داده شده، احساس نمي‌کند و هر چند به چيزي نيازمند باشند باز مهاجران را بر خود در آن چيز مقدم مي‌دارند و هر کس از خوي بخل و حرص نگاه داشته شود، پس آنان رستگاران‌اند.
لزوم اکرام مهمان
امام صادق (ع) فرمود: فاطمه (س) نزد پيامبر از برخي از امور خودش به پدرش شکايت آورد. رسول خدا (ص) نوشته‌اي به وي عطا کرد و فرمود: آنچه در اين است بياموز. در آن نوشته بود: … هر کس به خدا و روز قيامت ايمان دارد مهمانش را گرامي بدارد.
امير مؤمنان (ع) فرمود: مهمانت را گرامي بدار اگر چه حقير باشد.
مهماني بر پيامبر (ص) وارد شد چيزي نزد خانواده‌اش براي پذيرايي نبود. مردي از انصار آمد و آن مهمان را به خانه خود برد و غذاي پيش روي او نهاد و دستور داد همسرش چراغ را خاموش کند. او نيز دستش را به سوي غذا دراز مي‌کرد تا وانمود کند که غذا مي‌خورد تا مهمان غذايش را بخورد.
صبح هنگام رسول خدا (ص) به او فرمود: خدا از رفتارت با مهمان به شگفت آمد و آيه ايثار نازل شد: وَيؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ؛ و بر خودشان مقدم مي‌دارند اگر چه سخت به آن نيازمند باشند.
امام صادق (ع) فرمود: دست دو گروه از دزدان قطع نمي‌شود: کارگر و مهمان، زيرا آن دو امين صاحبخانه بوده‌اند.
رسول خدا (ص) به اميرمومنان فرمود: اي علي! مهمان را گرامي بدار اگر چه کافر باشد.
حضرت رسول (ص) فرمود: هر گاه مردي به شهري وارد شد او مهمان همکيشان خود از اهالي آن شهر است تا از آنجا کوچ کند.
ادب مهمان‌نوازي
استقبال و بدرقه: امام باقر (ع) فرمود: به کارگيري مهمان جفاست، هر گاه مهمان بر شما وارد شد او را ياري کنيد (تا ره توشعه خود را جابه‌جا کند) و هر گاه کوچ مي‌کند وي را ياري نکنيد، زيرا از فرومايگي (چون نشان نشاط شما از رفتن اوست) و او را از راه توشه بهره‌مند سازيد و ره توشه‌اش را نيکو کنيد، زيرا از بخشندگي است.
رسول خدا (ص) فرمود: از جمله حقوق مهمان اين است که وي را موقع خارج شدن از حريم و اندروني خانه همراهي کني.
پرهيز از روزه: رسول خدا (ص) فرمود: … سزوار نيست ميزبانان روزه بگيرند، مگر با اجازه مهمانشان، مبادا مهمان شرم کند و با آنکه به غذا ميل دارد براي رعايت ايشان آن را ترک کند.
اطعام مهمان سرزده و دعوت شده: امام صادق (ع) فرمود: هرگاه برادرت نزد تو آمد آنچه در خانه‌داري برايش بياور و هر گاه وي را دعوت کردي براي پذيرايي از او بکوش.
امام صادق (ع) فرمود: هر گاه برادرت بر تو وارد شد نگو آيا امروز چيزي خورده‌اي؟ بلکه از آنچه در خانه داري برايش بياور، چون بخشنده به تمام معنا کسي است که آنچه نزدش باشد ببخشد.
هم غذا شدن با مهمان: امام کاظم (ع) فرمود: هر گاه براي رسول خدا (ص) مهماني مي‌آمد با وي غذا مي‌خورد و از غذا دست نمي‌کشيد تا اينکه مهمان دست بکشد.
آداب سفره مهماني:
فضل بن يونس گويد: روزي در خانه‌ام بودم. خادم وارد شد و گفت: مردي که کنيه‌اش ابوالحسن و نامش موسي بن جعفر است کنار در خانه است گفتم اي خادم اگر همان کسي است که مي‌پندارم، تو در راه خدا آزادي. شتابان از خانه بيرون رفتم و ديدم هموست.
گفتم: آقاي من! فرود آي، پس فرود آمد و به مجلس در آمد. رفم که او را در صدر مجلس بنشانم. فرمود: اي فضل! صاحبخانه از ديگران به صدر مجلس سزوارتر است، مگر اينکه مردي از بني هاشم (سادات) باشد. گفم: شما که چنين هستي فدايتان شوم. سپس گفتم: خدا مرا فدايت کند، غذا براي اهل مجلس آماده است، اگر اجازه مي‌فرمايي حاضر کنم. فرمود: اي فضل! مردم مي‌گويند: اين، پذيرايي مهمان ناخوانده است و آنان اين گونه پذيرايي را خوش ندارند؛ ولي من کراهتي نمي‌بينم.
دستور دادم خادم تشت (براي شست و شوي دست) آورد و امام (ع) نزديک آن شد و فرمود: ستايش خداي را که براي هر چيزي حدي قرار داده است. گفتم: فدايت شوم، حد اين (ظرف) چيست؟ فرمود: اينکه صاحبخانه پيش از ديگران آغاز کند تا مهمانان نشاط يابند. سپس سفره انداخته شد. پرسيدم: حد اين چيست؟ فرمود: در ابتداي آن بسم‌الله گفته شود و هر گاه برچيده شد، حمد خدا به جا آورده شود.
سپس خلال دندان آورده شد. پرسيدم حد اين چيست؟ فرمود: اينکه نوک آن را بشکني تا لثه را زخمي نکند. سپس آب آورده شد. پرسيدم حد اين چيست؟ فرمود: از قسمت دسته ليوان و از قسمت شکسته آن اگر شکسته باشد ننوشي، چون نشستگاه شيطان است. هر گاه آب مي‌نوشي بسم‌الله بگو و در پايان حمد خدا به جاي آور. اي فضل! صاحبخانه، آخرين نفري باشد که پس از غذا دستش را مي‌شويد.
